Strategiczne zarządzanie przedsiębiorstwem działającym w warunkach konkurencyjnej gospodarki rynkowej to myślenie o przyszłości firmy, o zdobyciu przewagi nad konkurencją, nowych rynkach zbytu, a dla wielu polskich przedsiębiorstw to po prostu walka o przetrwanie. Wymaga to rozwiązywania wielu długofalowych problemów wśród których na pierwszy plan wysuwają się między innymi: potrzeba ciągłej elastyczności produkcji i sprzedaży, restrukturyzacja wyeksploatowanego i dekapitalizującego się majątku trwałego, ilościowy i jakościowy wzrost kwalifikacji i morale pracy załogi oraz poprawa warunków pracy. Konieczność inwestowania, a jednocześnie towarzyszące temu ryzyko spowodowały, że zarządzanie przedsięwzięciami inwestycyjnymi stało się pierwszoplanową wiedzą i umiejętnością w praktyce gospodarczej.
Definicja, cele i rodzaje inwestycji.
Definiowanie procesu inwestycyjnego może być różnorakie w zależności od tego czy podejmuje się tego teoretyk ekonomista czy też praktykujący w gospodarce finansista czy inżynier. Stąd inwestycje określa się uwzględniając ich aspekt funkcjonalny, finansowy i rzeczowy jako:
- ogół czynności związanych z przygotowaniem i realizacją przedsięwzięć rozwojowych firmy, polegających głównie na tworzeniu nowych oraz odtwarzaniu i unowocześnianiu już eksploatowanych środków trwałych firmy oraz różnych operacjach finansowo-giełdowych, wykonywanych przez wyspecjalizowany zespół pracowników w powiązaniu z innymi sferami działalności gospodarczej przedsiębiorstwa;
- całokształt nakładów finansowych związanych z tworzeniem nowych, odtwarzaniem i unowocześnianiem obiektów produkcyjnych i nieprodukcyjnych firmy oraz poszerzaniem poprzez operacje finansowe kapitału przedsiębiorstwa (zakup akcji i udziałów, lokaty itp.);
- c)
Podsumowując powyższe, inwestycje to celowo wydatkowane środki firmy skierowane na powiększenie jej dochodów w przyszłości. W wyniku użycia środków finansowych tworzą (powiększają) one majątek rzeczowy, majątek finansowy i wartości niematerialne przedsiębiorstwa.
Cel firmy wydaje się oczywisty – sukces przedsięwzięcia inwestycyjnego, a więc stosunkowo największe zyski. Jednakże żeby spełnić tak proste teoretycznie oczekiwania należy przeprowadzić analizę szeregu powiązań pomiędzy czynnikami determinującymi opłacalność inwestycji firmy. Złożoność problemu przedstawia poniższy rysunek 9.
Rysunek 9.
Powiązania czynników determinujących opłacalność inwestycji.
Źródło: Opracowania własne
Jak widać na inwestycje przedsiębiorstwa składa się wiele różnorodnych czynników i działań.
Na oczekiwany sukces składa się więc szereg badań marketingowych, technicznych, finansowych i ekonomicznych.
Z punktu widzenia obiektu na który zostaną skierowane środki finansowe firmy inwestycje dzielimy na:
- finansowe, które związane są z rynkiem papierów wartościowych, docelowo zaś mogą mieć charakter czysto spekulacyjny lub nastawione są na zdobycie przez firmę dóbr materialnych.
- rzeczowe, które polegają na przyroście lub wymianie produkcyjnych środków trwałych (maszyny, urządzenia),
- niematerialne, niezwiązane z powstawaniem dóbr materialnych czy z operacjami finansowymi, a będące uzupełnieniem działalności rozwojowej firm.
Podział inwestycji według powyższej kategoryzacji ilustruje rysunek 10.
Rysunek 10.
Podział inwestycji.
Źródło: Opracowania własne
Inwestycje rzeczowe.
Należy zaznaczyć, że ten rodzaj inwestowania stanowi obecnie większość działań rozwojowych polskich przedsiębiorstw i jest charakterystyczny dla gospodarek/przedsiębiorstw krajów postsocjalistycznych.
Inwestycje materialne (rys. 9) dzielimy na:
a) rozwojowe, które obejmują dwa rodzaje przedsięwzięć:
- mające na celu zwiększenie szeroko rozumianego potencjału produkcyjnego w znaczeniu wydajności parku maszynowego, rozwoju sieci handlowej czy zróżnicowania kanałów dystrybucji;
- służące wdrażaniu do produkcji nowych wyrobów, lepiej zaspokajających istniejące potrzeby potencjalnych nabywców lub powodujących powstawanie nowych, dotychczas nieznanych potrzeb;
b) modernizacyjne,
c) odtworzeniowe (zabezpieczające) polegają na zastępowaniu zużytych lub przestarzałych urządzeń nowymi; ich celem jest przede wszystkim zapobieżenie wzrostowi kosztów związanych z procesem starzenia się majątku firmy.
Inwestycje modernizacyjne stanowiące największy udział w rozwoju polskich przedsiębiorstw polegają na:
- usprawnieniach technicznych maszyn i urządzeń nadających do dalszej eksploatacji (zazwyczaj służą one poprawie sprawności maszyny i procesu technologicznego),
- uzupełnieniu wyposażenia w celu osiągnięcia optymalnej skali produkcji,
- odbudowa środków trwałych całkowicie zużytych.
Ze względu na cel, jaki chce się osiągnąć inwestycje materialne dzielimy na:
a) dywersyfikujące produkt firmy (poszerzenie, zdobycie nowych rynków zbytu),
b) adaptacyjne (dopasowanie asortymentu produkcji do aktualnych potrzeb rynku),
c) racjonalizacyjne (poprawa sprawności, czego efektem jest mniejsze zużycie energii i materiałów).
Z punktu możliwości finansowania inwestycje dzielimy na:
- własne,
- kredytowane,
- mieszane.
Jest oczywiste, że tylko niewielkie działania rozwojowe mogą być sfinansowane ze środków własnych. Inwestycje mające przynosić wymierne dochody wymagają odpowiednio dużych nakładów pochodzących najczęściej ze źródeł mieszanych (własne + kredyty bankowe, fundusze, pomoc międzynarodowych instytucji finansowych itp.) przy zachowaniu odpowiedniej proporcji.
Na ocenę realizacji i eksploatacji wymierny wpływ ma czas, zarówno budowy, jak i użytkowania nowych urządzeń i instalacji. Należy wymagać od wykonawcy, aby zgodnie ze standardami krajów wysokorozwiniętych gospodarczo cykle realizacji wynosiły odpowiednio:
- do 3 miesięcy (krótkoterminowe),
- od 3 ÷ 12 miesięcy (średnioterminowe),
- powyżej 12 miesięcy (długoterminowe).
Oczywiście każda dobrze zarządzana firma prowadzi kompleksowo i systematycznie reprodukcję kapitału nie ograniczając się tylko do jednego przedsięwzięcia inwestycyjnego pilotowanego od początku do końca realizacji, ale posiada inwestycje w różnych stadiach, a więc takie, które:
a) są dopiero przedmiotem analiz i prognoz bądź już w fazie projektowania technicznego (projektowane/nowo rozpoczynane),
b) są realizowane i znajdują się w stadiach budowy (kontynuowane),
c) zostały przekazane do rozruchu bądź do próbnej eksploatacji (oddane do użytku).
Przedstawione powyżej podstawowe kryteria klasyfikacji inwestycji wskazują jak ważne i skomplikowane jest właściwe zakwalifikowanie działań rozwojowych w całym procesie. Widać wyraźnie, iż każde przedsięwzięcie jest zhierarchizowane, posiada określone ramy czasowe i realizowane jest według logicznego cyklu.
Cykl inwestycyjny.
Rozwój projektu inwestycyjnego począwszy od pomysłu, a skończywszy na eksploatacji jest przedstawiany w formie cyklu zawierającego trzy fazy. Każda z nich dzieli się na etapy wewnątrz których prowadzone są analizy ekonomiczne, konsultingowe czy technologiczne. Przy tak skomplikowanym, opierającym się o najrozmaitsze zagadnienia procesie, podział etapowy projektu ułatwia jego analizę, promowanie, opiniowanie i podejmowanie wiążących decyzji.
Na poniższym rysunku przedstawiono model cyklu inwestycyjnego.
Rysunek 11.
Przebieg cyklu inwestycyjnego.
FAZA PRZEDINWESTYCYJNA
- Ocena możliwości (studium możliwości)
- Studium przedrealizacyjne projektu (studium pre-feasibility)
- Ostateczna wersja projektu (biznesplan)
- Decyzja o realizacji inwestycji
FAZA REALIZACYJNA
- Poszukiwanie wykonawców i instytucji finansowych
- Negocjacje i podpisanie kontraktów
- Szczegółowy projekt techniczny
- Budowa, zakupy, montaż
- Dobór i szkolenie pracowników
- Przekazanie do eksploatacji, odbiór
- Rozruch
FAZA OPERACYJNA
- Osiągnięcie wymaganej zdolności produkcyjnej
- Odtwarzanie
- Modernizacja
- Rozwój
- Likwidacja
Źródło: Opracowania własne
FAZA PRZEDINWESTYCYJNA
Obejmuje działania o charakterze koncepcyjnym, a więc badania marketingowe, techniczne, finansowe i ekonomiczne. Punktem wyjścia tej fazy są analizy których efektem ma być wskazanie opłacalnych kierunków inwestowania bez wskazania jeszcze konkretnych wizji czy wręcz pomysłów.
W tym celu wykonywane jest studium możliwości (rysunek 11) będące kompleksową analizą zidentyfikowanych możliwości inwestycyjnych. Ogólne studia możliwości można podzielić na trzy kategorie:
I. Studia regionalne, których celem jest identyfikacja możliwości inwestycyjnych na określonym obszarze (region, nabrzeże morskie),
II. Studia branżowe (możliwość inwestowania w konkretne branże),
III. Studia poświęcone wykorzystaniu zasobów(zasobów naturalnych, produktów rolniczych i przemysłowych).
Zawartość tego studium powinna zawierać dane dotyczące następujących zagadnień:
- stan i perspektywy rozwoju gospodarki (dochód narodowy, wielkość produkcji dóbr i usług),
- charakterystyka infrastruktury,
- zasoby naturalne, łącznie z możliwościami ich przetwarzania i wykorzystania w produkcji (np.: węgiel, metan w energetyce; drewno w przemyśle drzewnym),
- charakterystyka ludności (liczba, struktura, wykształcenie, dochody),
- spożycie dóbr konsumpcyjnych,
- polityka przemysłowa, podatkowa, celna,
- handel zagraniczny (możliwość exportu, wielkość i struktura importu),
- przepisy prawa,
- ogólny klimat inwestycyjny,
- możliwości zwiększenia mocy wytwórczych, dywersyfikacji produkcji czy rozbudowy istniejących linii technologicznych na zasadzie integracji pionowej np. chemii ciężkiej i energetyki cieplnej,
- podejście do inwestycji i działań proekologicznych.
Praktyka pokazuje, iż nie każdy projekt inwestycyjny wymaga wstępnego opracowania studium możliwości. Zdarza się bowiem, że pierwotny pomysł wymaga dalszej weryfikacji i konkretyzacji, co oznacza, iż studium możliwości może nie wystąpić.
Konkretyzacji dokonuje się w kolejnym etapie fazy przedinwestycyjnej tzw. studium przedrealizacyjnym (pre-feasibility study), którego celem jest pokazanie czy:
- zbadane zostały wszystkie warianty projektu,
- koncepcja projektu uzasadnia przeprowadzenie szczegółowej i dość kosztownej analizy feasibility study,
- któryś z aspektów projektu ma decydujące znaczenie dla realizacji projektu w związku z tym wymaga pogłębionej analizy (badania rynku, badania doświadczalne itp.),
- na podstawie dostępnych do tej pory informacji można uznać projekt albo za niemożliwy do zrealizowania (np.. mało atrakcyjny z punktu widzenia wyniku finansowego) bądź przeciwnie za atrakcyjny dla określonego inwestora,
- projekt nie zagraża środowisku naturalnemu.
Wynikiem studium przedrealizacyjnego jest wskazanie najlepszego wariantu projektu, obligujące zespół opracowujący do podjęcia czasochłonnego i dość kosztownego kroku – biznesplanu (ostatecznej wersji projektu inwestycyjnego – feasibility study).
Zakres tego studium podobny jest do studium wstępnego, ale wymaga się tutaj analiz i badań o większej dokładności, uwzględniających także ryzyko handlowe i finansowe inwestycji. Ostateczna, opisowa część feasibility study przedstawia szczegółowo kolejne elementy przedsięwzięcia inwestycyjnego takie jak:
- przedmiot inwestycji,
- nakłady finansowe,
- technologia i wyposażenie,
- możliwy do osiągnięcia udział w rynku,
- siła robocza,
- lokalizacja projektu,
- wpływ na środowisko naturalne.
Niejako II etap (po części opisowej) stanowi część ekonomiczno-finansowa, w przeważającej części w formie tabelarycznej, która zawiera między innymi:
- wielkość nakładów inwestycyjnych, wraz potrzebnym kapitałem obrotowym,
- koszty produkcji i sprzedaży,
- dochody ze sprzedaży,
- opłacalność projektu opatrzoną komentarzem.
Komentarz mówiący o wykonalności i opłacalności projektowanego przedsięwzięcia stanowi podstawę do podjęcia decyzji o realizacji inwestycji. Inwestor nie rozpocznie inwestycji jeżeli studium feasibility nie będzie pozytywnie oceniało projektu. Wartość tego opracowania jest bardzo znacząca – z jednej strony może być dla inwestora merytoryczną podstawą do uruchomienia strumieni finansowych, z drugiej może zapobiec przed złą alokacją jego środków. Biznesplan jest ponadto wykorzystywany w kolejnych dwóch fazach cyklu inwestycyjnego.
FAZA REALIZACYJNA (INWESTYCYJNA)
Faza inwestycyjna (rysunek 11) obejmuje swoim zakresem szereg działań konsultingowych i inżynieryjno-technicznych jak również pochłania gro nakładów w procesie uruchamiania nowej inwestycji. W związku z powyższym pierwszym jej etapem jest poszukiwanie: instytucji finansowych – ewentualnych uczestników finansowania inwestycji oraz wykonawców inwestycji – efektywnych i wiarygodnych, posiadających zdolności dostawcze firm/biur z którymi po etapie negocjacji podpisywane są wszelkie zobowiązania prawne (kontrakty) dotyczące poszczególnych etapów projektu. Należy zaznaczyć, iż jest to moment w którym bardzo duże znaczenie odgrywa opracowany w fazie pierwszej biznesplan, który stanowi podstawę oceny opłacalności inwestycji i ryzyka udzielenia kredytu przez instytucje finansowe określając jednocześnie górne granice nakładów na dostawy i usługi wykonawców.
Z reguły potencjalny inwestor nie posiada wystarczających środków na samodzielne sfinansowanie projektu, poza tym pełne angażowanie środków własnych w inwestycje jest niekorzystne z racji zamrażania pieniądza na dłuższy czas. Jednocześnie przedsiębiorstwo, podejmując inwestycję musi liczyć się z utratą szansy uzyskania w prosty sposób dochodu z pieniędzy które zainwestowało (lokata), w spółkach z o.o. i spółkach akcyjnych pieniądze zainwestowane nie mogą być wypłacone w postaci zysku od udziału lub dywidendy od akcji, co stanowi koszt dla udziałowców.
Stąd inwestor poszukuje źródeł sfinansowania inwestycji, którymi mogą być:
- kapitał zakładowy (środki własne firmy i sponsorów – dobrze nadają się do finansowania przedsięwzięć wiążących się z dużym ryzykiem i dużą niepewnością, nie narażając przedsiębiorstwa na niebezpieczeństwa niespłacenia pożyczek),
- kredyty krótkoterminowe,
- kredyty długoterminowe,
- subwencje rządowe,
- emisje akcji i obligacji (ta forma staje się ostatnio bardzo popularnym sposobem na pozyskanie funduszy na rozwój firmy jako alternatywa dla kredytu bankowego),
- kredyt kupiecki,
- factoring,
- forfeiting itp.
Zazwyczaj w czasie ekspansji gospodarczej rośnie znaczenie finansowania zewnętrznego, natomiast w czasie recesji wzrasta rola finansowania wewnętrznego. W okresie prosperity, firmy potrzebują więcej środków na rozwój niż mogą wygospodarować z własnych zapasów, natomiast w okresie kryzysu bardziej liczą się zyski.
Uzyskane już nakłady przeznaczane są na tworzenie środków trwałych i obrotowych oraz zrealizowanie fazy przedprodukcyjnej. Całkowite nakłady inwestycyjne charakteryzuje poniższy rysunek 12.
Rysunek 12.
Struktura całkowitych nakładów inwestycyjnych.
Źródło: Opracowanie własne.
Kolejnym etapem drugiej fazy cyklu inwestycyjnego jest projekt techniczny, który szczegółowo przedstawia ostateczny wybór technologii, zakres i harmonogram prac budowlanych, plany i wykresy procesów, a nawet schematy organizacyjne.
Zgodnie z projektem technicznym – w etapie budowy, zakupu i montażu wykonywane są wszelkie prace budowlane i inżynieryjne. Równolegle do tego etapu prowadzony jest dobór i szkolenie pracowników, których gotowość do realizacji działań operacyjnych powinna być zbieżna z odbiorem i przekazaniem obiektów do eksploatacji. Początek eksploatacji stanowi rozruch podczas którego korygowane są wszelkie niedociągnięcia i parametry procesu technologicznego, a efekty tych działań dużo mówią o perspektywach funkcjonowania w przyszłości danego projektu inwestycyjnego.
FAZA OPERACYJNA
Trzecia faza cyklu inwestycyjnego jest rozpatrywana z punktu widzenia rozwoju inwestycji dla szerokiego horyzontu czasowego, od osiągania wymaganej zdolności produkcyjnej , której poziom wykorzystania stanowi mniej niż 100 % zdolności technicznej, poprzez dochodzenie do zakładanego poziomu wykorzystania zdolności produkcyjnych, aż do stopniowego zużycia majątku produkcyjnego. Jest to moment kiedy zarząd firmy powinien podjąć decyzję o rozpoczęciu inwestycji odtworzeniowych i modernizacyjnych na istniejącym już majątku. Osiągnięcie maksymalnych zdolności produkcyjnych, co może potrwać nawet kilka lat, skłania do uruchomienia inwestycji rozwojowych, których efektem jest zazwyczaj zwiększenie produkcji czy jej intensyfikacja. Przedsięwzięcie inwestycyjne zamyka likwidacja obiektu inwestycyjnego.
Każdą z zarysowanych powyżej faz cyklu inwestycyjnego umieścić można na płaszczyźnie czasu i nakładów finansowych. Charakteryzuje to poniższy wykres przedstawiający narastanie zaangażowanego kapitału wraz z realizacją kolejnych faz cyklu.
Rysunek 13.
Narastanie zaangażowanego kapitału w funkcji realizacji cyklu inwestycyjnego.
Źródło: Opracowanie własne.
Niewielkie stosunkowo zaangażowanie kapitału w fazie przed inwestycyjnej cyklu mogłoby sugerować, iż prace tutaj rozpoczęte nie wymagają szczególnej uwagi. W rzeczywistości faza przed inwestycyjna stanowi bazę dla faz następnych, a jakość analiz na tym etapie decyduje o efektywności inwestycji. Należy zwrócić baczną uwagę na czynnik czasu twierdząc, że o ile w fazie przed inwestycyjnej jakość studiów projektu ma znaczenie nadrzędne nad czasem, to w fazie inwestycyjnej czas staje się elementem krytycznym dla dotrzymania warunków przewidzianych w ostatecznej wersji projektu (rysunek 13). Oznacza to, iż żadnej z faz projektu nie można przejść niejako „na skróty”, dlatego czas i nakłady na kolejne etapy poszczególnych faz procentują w przyszłości. Jednocześnie każdej z faz towarzyszy biznesplan, którego rola jest bardzo ważna w momencie podejmowania decyzji, ale służy również kontroli realizacji inwestycji, stanowi też element rachunku efektywności tejże inwestycji.
Paweł Kierasiński
.
